Post
by Ylvaon » 18 Sep 2008, 02:58
Posle preduge pauze...
Kao sto sam davno ranije rekao, (prakticno) sve lestvice se dele na durske ili molske, sto zavisi od vrste terce koja se nalazi na njihovom prvom stupnju, odnosno, intervalu koji postoji izmedju njihovog prvog i treceg tona. Ovo je izuzetno bitno zato sto to umnogome odredjuje boju tonicnog akorda koji je, naravno, najbitniji stozer oko kojeg se gradi lestvica. Boja durske (velike) i molske (male) terce potice od odnosa alikvotnih tonova prvog i treceg stupnja lestvice... Alikvoti su, podseticemo se, tonovi koji se cuju kao prizvuci bilo kog tona i koji umnogome odredjuju boju tog tona (u zavisnosti od toga kolika je njihova relativna glasnoca, odnosno koliko su pojedini alikvoti glasni u odnosu na druge i glavni ton), i oni su uvek u konstantnom odnosu prema tonu ciji niz formiraju. Prvi alikvot je ton sa dvostruko vecom frekvencijom od osnovnog tona i formira njegovu oktavu, drugi predstavlja duodecimu osnovnog tona (kvintu preko oktave), treci kvintdecimu osnovnog tona (dve oktave visi ton od osnovnog), zatim velika terca preko dve oktave, pa kvinta preko dve oktave, i tako dalje... Da pojednostavimo, prvih par tonova alikvotnog niza in C su sledeci: C - c - g - c1 - e1 - g1... E, sad, vidimo da je durska terca PRIRODNIJA od molske! Zasto? Pa, nalazi se vec u okviru samog tona u vidu njegovog cetvrtog alikvota. Zato durska terca zvuci konsonantnije, a po pogledu utiska - svetlije, manje ostra, manje "obojana"... Dok mala terca zvuci tamnije, mutnije, manje definisana jer postoji direktni sukob tog Eb (C-Eb - mala terca) i e1 u okviru alikvotnog niza tona C... Da ne govorimo o sukobima ostalih alikvota...
Pravi razlog ovolikog teksta o maloj i velikoj terci je sledeci: u sedmotonskim lestvicama, kakve mi uglavnom koristimo (pentatonika je redukovana verzija sedmotonske lestvice, gledano analiticki, ili je pak sedmotonska prosirena pentatonika, gledano sinteticki, uglavnom - koren je isti), svaki stupanj ima odredjeno znacenje. Sta to znaci? Zamislite da imate iskidan audio kabel cija dzeksna se odvrce srafcigerom. Kako cete ga popraviti? Potrebno je: odvrnuti srafove, spremiti kontakte, zalemiti, vratiti srafove... Znaci, potreban vam je alat koji odvrce, alat za skidanje izolacije, alat za lemljenje, alat za pridrzavanje kontakata. SIGURNO je da, poznavajuci obim posla, necete uzeti francuski kljuc, mesarsku sataru, aparat za varenje oplate na brodovima ili pak tesarsku stegu, vec cete uzeti alat koji je prikladan za posao koji nameravate da uradite. Potpuna analogija postoji sa lestvicama. Svaki stupanj ima odredjeno znacenje i nekoliko varijanti u kojima se pojavljuje. PRAVO I ISTINSKO ZNANJE LESTVICA dolazi tako sto se ZAISTA I ISTINSKI RAZUME svaki lestvicni stupanj, svaka njegova varijanta, i svaka upotreba svake njegove varijante... Tako je moguce konstruisati lestvicu koja u potpunosti zadovoljava potrebe vase kompozicije. Posto je rec o vrlo naprednom nivou, ovo znanje nije moguce steci brzo i jednostavno, zato se pristup vrsi iz dva pravca: davanjem i predstavljanjem raznih lestvica koje su vec koristene u muzickoj praksi (sto sledi), kao i postupnog objasnjavanja znacenja i varijanti stupnjeva, sto na nacin na koji su objasnjene terce u gornjem pasusu, sto kroz analizu lestvica koje ce biti date. Potrebno je, ne moram napominjati, svaki primer prosvirati, cuti, I ZNATI!
Dalje sledi pregled lestvica i njihova kratka analiza:
* napomena: sve lestvice su date abecedno, in C. Na citaocu je da transponuje lestvicu na tonsku visinu koja mu/joj je potrebna. Gde je moguce, bice dati i nazivi tetrahorda koji cine lestvicu. Nomenklatura za ton "H" je evropska: H (gitarsko B), snizeno je B (gitarsko B flat), poviseno His (gitarsko B sharp).
I DURSKE LESTVICE
1. Prirodni dur (popularno: dur)
c - d - e - f - g - a - h - c1 (tetrahordi: durski / durski)
Nastao je ojacavanjem harmonskih funkcija u starocrkvenom jonskom modusu. Lestvica je durskog tipa. Glavni lestvicni stupnjevi su I, IV, V, na svakom
od njih nalaze se durski kvintakordi. Buduci da sadrzi malo konsonanci, prilicno je ostra, obicno se nalazi u vedrijim kompozicijama. Veoma je mnogo
koristena u periodu muzickog klasicizma.
2. Harmonski dur (moldur)
c - d - e - f - g - as - h - c1 (tetrahordi: durski / harmonski)
Nastao je snizenjem sestog stupnja lestvice, koji time pretvara akord subdominante (IV stupanj) u molski, time pojacavajuci harmonsku definisanost
tonaliteta (otuda naziv). Lestvica je durskog tipa, ali snizeni sesti stupanj na momente daje molsku boju. Pogotovu je interesantno kretanje od sestog
stupnja do treceg, buduci da se time suprotstavljaju boje mola i boje dura. Glavni lestvicni stupnjevi su I, IV, V, na prvom i poslednjem su durski, a na
srednjem molski kvintakord. Ova lestvica vec sadrzi dovoljnu kolicinu disonanci, za razliku od dura vise je dramaticna, sto se ublazava kadenciranjem u
dursku toniku. Evropska umetnicka muzika pre romantizma nije poznavala melodijski pokret prekomerne sekunde, sto ce reci - nije se koristio pokret
c1-h-as-g, ili u obrnutom smeru. Bas ovaj pokret je mozda najkarakteristicniji jer podseca na orijent. Pogotovu je interesantna kombinacija ovog pokreta
sa durskom tonikom. Od interesantnih akorada treba isprobati kvintakord sestog stupnja (prekomerni), septakord cetvrtog (veliki molski) i kadence sa
kvintakordom i septakordom drugog stupnja u funkciji subdominante.
3. Melodijski dur
c - d - e - f - g - as - b - c1 (tetrahordi: durski / frigijski)
Nastao je snizenjem sestog i sedmog stupnja lestvice, sa ciljem dobijanja lestvicne gradje koja bi omogucila manje ostar i prirodniji pokret nanize od
tonike ka petom stupnju (otuda naziv). Lestvica je durskog tipa, ali jos vise nego prethodna ima dursku boju i elegicni karakter koji prati frigijski pokret
od tonike ka dominanti nanize. Sve receno za kombinovanje molskih i durskih boja u vezi sa harmonskim durom vazi i ovde, medjutim, ova lestvica gubi
gotovo svu ostrinu dura, ostaje joj jedino velika terca na tonici koja je izuzetno razvodnjena molskim sestim i sedmim stupnjevima. Glavni lestvicni
stupnjevi su ovog puta samo I i IV, buduci da molska dominanta nema funkcionalnu odredjenost, buduci da ne sadrzi veliku tercu, odnosno vodjicu.
Medjutim, upravo ova karakteristika se moze koristiti u cilju dobijanja odredjenog rusticnog zvuka koji kao da lebdu u prostoru (buduci da mu ne dostaje
harmonska definisanost), a takodje je interesantna mogucnost koriscenja iskljucivo plagalnih kadenci (obrta I-IV-I). Evropska umetnicka muzika pre
romantizma ne poznaje pokret od dominante do tonike navise u ovoj lestvici, s tim da se uopste melodijski dur veoma retko pojavljuje pre romantizma.
Od karakteristicnih akorada ovde su kvintakord petog stupnja (molski), kvintakord treceg (umanjeni), kvintakord sedmog (durski). Isprobati i kadence sa
molskom dominantom, a zatim i sa durskom da bi se uocila razlika izmedju dva tipa dominanti.
4. Ciganski dur
c - des - e - f - g - as - h - c (tetrahordi: harmonski / harmonski)
Ova lestvica nastaje spajanjem dva jednaka tetrahorda, i to harmonska. Ova lestvica zvuci karakteristicno, u njoj je izrazit i jak prizvuk folklora i
narodnih melodija, ona je u celosti sazdana od malih i prekomernih sekundi (sem velike izmedju IV i V stupnja), zvuci orijentalno i prosto vapi za
koriscenjem folklornih tehnika kao sto su borduni (lezeci bas), trileri, drugi ornamenti i slicno. Ipak, iako je egzoticne gradje, ona je funkcionalno prilicno
odredjena, sa izuzetkom dominante koja je ovde zastupljena umanjenim akordom, koji, iako nestandardan, dobro sluzi svrsi u ovom slucaju.
5. Madjarski dur
c - dis - e - fis - g - a - b - c (c + polustepen-stepen lestvica na udaljenosti prekomerne sekunde)
Prilicno slozena lestvica. Kao sto se vidi iz sastava u zagradi, ona je sazdana od polustepen-stepen lestvice (polustepen-stepen lestvica spada u sinteticke
lestvice, u osnovi je osmotonska lestvica sa modelom polustepen-stepen koji se spajaju na sinafi - tonu koji ih spaja, primer: model: c - des - es; prva
karika: es - fes - ges; sinafa - ton es; lestvica (prvih 5 tonova): c-des-es-fes-ges...) od samo sest tonova (ova lestvica je prisutna u folkloru hrvatske Istre,
vise o tome kasnije) na udaljenosti prekomerne sekunde od tonike... Madjarski dur zvuci jos vise egzoticno i neobicno u poredjenju sa ciganskim durom,
sto duguje svojoj neobicnoj gradji, ovde su takodje bitan element male sekunde, ali njihov raspored, bitno razlicit od ciganskog dura, daje madjarskom
posebnu boju. Mnogo manje funkcionalno odredjen, buduci da postoji povisen cetvrti stupanj, povisen drugi, i ne postoji vodjica... Stoga, ova lestvica je
izrazito modalna i sa harmonizacijom treba mnogo eksperimentisati da bi se doslo do dobrih rezultata. I ova i prethodna lestvica cine cesto gradju raznih
dela velikih madjarskih kompozitora Bele Bartoka i Zoltana Kodalja.
6. Dominantni moldur
c - des - e - f - g - a - b - c (tetrahordi: harmonski / molski)
Ovo nije nista drugo nego peti modus harmonskog dura (moldura) in F (dakle, ista tonska gradja, ali lestvica pocinje od petog stupnja harmonskog dura in
F).
7. Dominantni durmol
c - des - e - f - g - as - b - c (tetrahordi: harmonski / frigijski)
Ovo je prosto peti modus harmonskog mola (durmola) in F.
8. Anticki kvintni dur
c - d - es - f - g - as - b - c - des - es (tri molska tetrahorda spojena na sinafama)
F-----------------------------------------
9. Anticki tercni dur
c - des - es - f - ges - as - b - ces - des - es
As------------------------------------------------ (tri frigijska tetrahorda spojena na sinafama)
Ove dve lestvice je, sa osnovom u antickoj (starogrckoj) teoriji, koja je i izrodila metod stvaranja lestvica povezivanjem tetrahorada na sinafi, pronasao
ugledni srpski melograf Miodrag Vasiljevic. Karakteristika ovih lestvica je ta sto im finalis ne lezi na prvom tonu lestvice (videti ovaj topic ranije za
detaljnije informacije o finalisu), vec je prvi ton lestvice kvinta, odnosno terca finalisa. Druga neobicnost je obim lestvice veci od oktave, a treca -
hromatske varijante stupnjeva u zavisnosti od oktave! Primetite u prvoj d i des, a u drugoj c i ces... Ukoliko narodna melodija premasuje obim oktave,
stupnjevi ce biti hromatski alterovani. Bitno je napomenuti nije neophodno da se tokom izvodjenja melodija u ovim lestvicama neprestano cuje finalis, sto
mozda ovaj dijagram sugerise.
10. Lidijski modus
c - d - e - fis - g - a - h - c
Videti ovaj topic ranije u vezi sa modusima.
11. Miksolidijski modus
c - d - e - f - g - a - b - c
Videti ovaj topic ranije, u vezi sa modusima.
II MOLSKE LESTVICE
1. Prirodni mol (mol)
c - d - es - f - g - as - b - c (tetrahordi: molski / frigijski)
Nastao je razvijanjem jonskog modusa u tonalitet kao njegova paralela. Lestvica je molskog tipa. Glavni lestvicni stupnjevi su I, IV, sa durskim i molskim
kvintakordom, dok je dominanta harmonski nefunkcionalna, buduci da ne postoji vodjica. Pre romantizma, ova lestvica se retko kada javlja samostalno,
cesto samo kao sredsto pokreta od tonike do dominante u molu nanize, veoma cesto, pogotovo u baroku, harmonizovana kao karakteristicni "frigijski
obrt", koji je arhaicni zaostatak crkvene modalnosti. Prirodni mol dozivljava procvat u ruskoj romanticnoj muzici gde se koristi pogotovo u operi buduci da
je bilo moguce brzo promeniti boju i raspolozenje prelaskom iz dura u paralelni mol (otuda ruski naziv "peremeniji lad" - promenljivi tonalitet, skala,
lestvica). Prirodni mol je elegican, mekan, ceznjiv.
2. Harmonski mol (durmol)
c - d - es - f - g - as - h - c (tetrahordi: molski / harmonski)
Nastaje iz potrebe za harmonskom definisanoscu mola. Lestvica je molskog tipa. Glavni stupnjevi su I, IV, ovog puta i V, kao dominanta koja sada ima
vodjicu. Sve receno za izbegavanje pokreta prekomerne sekunde u molduru vazi i za dur mol, sto u ovom slucaju znaci da se vodjica najcesce ispoljavala
melodijskim pokretom I-VII-I ili V-VII-I, kao i harmonskim vezama. Harmonski mol pre romantizma je ostar, ozbiljan, mracan, harmonski definisan,
lestvica koja ne prasta. U romantizmu se dozvoljava pokret prekomerne sekunde tako da se dobija ista situacija kao i sa moldurom, samo u molskoj boji.
3. Melodijski mol
c - d - es - f - g - a - h - c (tetrahordi: molski / durski)
Nastaje iz potrebe za prirodnijim melodijskim pokretom od V do I stupnja navise. Glavni stupnjevi su I, IV, V, molski i dva durska, tim redom. Kao sto se
pokret V-I navise izbegava u melodijskom duru, tako se i pokret I-V nanize izbegava u melodijskom molu. Ova lestvica je relativno malo koristena, sem
melodijski, naravno, do osvita romantizma.
4. Balkanski mol
c - d - es - fis - g - a - b - c (tetrahordi: orijentalni / molski)
Ime sve govori. Ovo folklorna lestvica, tako da sa harmonizacijom treba eksperimentisati. Najinteresantniji pokreti su, recimo, tritonusi c-fis i es-a, i
prekomerna sekunda es-fis. Takodje, istrazivati mogucnosti interpretacije i improvizacije koriscenjem folklornih nacina sviranja.
5. Ciganski mol
c - d - es - fis - g - as - h - c (tetrahordi: orijentalni / harmonski)
Slicna situacija kao i u balkanskom molu, samo je linija jos vise zaostrena jos jednom prekomernom sekundom, jednim novim tritonusom, i, sada vec
velikim brojem malih sekundi.
6. Lidijski mol
c - d - es - fis - g - as - b - c (tetrahordi: orijentalni / frigijski)
Slicnog "ukusa", ali po intenzitetu slabiji od balkanskog i ciganskog. Ime dobio po tome sto je to bukvalno lidijski modus sa malom tonicnom tercom.
7. Dorski modus
c - d - es - f - g - a - b - c (tetrahordi: molski / molski)
Videti deo o modusima.
8. Lokrijski modus
c - des - es - f - ges - as - b - c (tetrahordi: frigijski / prekomerni)
Videti deo o modusima.
III LESTVICE POSEBNE GRADJE
1. Orijentalna lestvica
c - des - e - f - ges - a - b - c
Karakteristicna je umanjena tonicna kvinta.
2. Spanska osmotonska lestvica
c - des - es - e - f - ges - as - b - c
Veoma neobicna lestvica: prvo, dvorodna je (sadrzi i malu i veliku tercu), zatim i umanjenu tonicnu kvintu. Veoma folklorna.
3. Stepen-polustepen
c - d - es - f - ges - as - heses (a) - h - c
Model stepen-polustepen ponavljan sa spajanjem na sinafi. Osmotonska lestvica.
4. Polustepen-stepen
c - des - es - fes - ges - asas (g) - as - b - c
Istovetno prethodnoj, drugaciji model.
5. Celostepena lestvica
c - d - e - fis - as - b - c
Lestvica sacinjena od velikih sekundi.
IV SINTETICKE LESTVICE
1. Super-lokrijska
c - des - es - fes - ges - as - b - c
Gde je "uvrnutost" lokrijske lestvice? U snizenom petom, odnosno, umanjenoj tonicnoj kvinti. Sta bi se desilo kada bismo isli korak dalje i snizili i kvartu,
dobivsi umanjenu kvartu? Evo odgovora...
2. Napolitanski mol
c - des - es - f - g - as - h - c (tetrahordi: frigijski / harmonski)
Jos jedan produkt kombinatorike tetrahorada. Nije suvise egzoticna.
3. Napolitanski dur
c - des - es - f - g - a - h - c (tetrahordi: frigijski / durski)
Jednako kao i za prethodnu...
4. Enigmaticna lestvica
c - des - e - fis - gis - ais - h - c
Zasto je enigmaticna? Zato sto nije ni dur ni mol, ne postoji nijedna funkcija definisana, postoji, prakticno, dva sedma stupnja...
5. Lokrijski dur
c - d - e - f - ges - as - b - c
Ime govori sve.
6. Alikvotna lestvica
c - d - e - fis - g - a - b - c
Sacinjena od parceta alikvotnog niza.
7. Vodjicna celostepena
c - d - e - fis - gis - ais - h - c
Ime govori sve.
8. Skrjabinova lestvica
c - d - e - fis - a - b - c
Lestvica koju cesto koristim, a nastala je melodiziranjem skrjabinovog akorda (sadrzi tonove u poretku C-Fis-B-e-a-d1). Ja je licno cesto koristim u
svojstvu dura.
9. Moja lestvica #1
c - es - e - g - as - h - c
Sacinio sam je od simetricnog akorda (e-g - c-es - as-ces(h)), kojeg najcesce koristim u obrtaju: C-H-es-as-(h)-c1. Izuzetno mracna i disonantna, pogotovu
podvucena njenim akordom.
Nadam se da sam se ovim iscrpnim tekstom iskupio za dugu pauzu. Mislim da cu nastaviti uskoro.
Evo zasto: Emb9b11b13 => Em podrazumeva e moll, iako ovde postoje tonovi tonike e molla, ovde se e moll NIKAKO NE CUJE (vise reci o ovome u daljem tekstu), zato ne moze da se pise da je osnova akorda e moll; 9b - mala nona, to bi bio ton "f", a ne "es", "es" je umanjena oktava, odnosno enharmonska velika septima; 11b - moze, ali... opet, ne cuje se; 13b - isto kao i za prethodno. 
